|
آیا همیشه "هدف، وسیله را توجیه می‌کند"؟
|
| داریوش فرهود |
| دانشگاه علوم پزشکی تهران |
|
|
چکیده: (21572 مشاهده) |
زندگانی جانوران، در چند هدف خلاصه می‌شود و راه‌های رسیدن به آن غریزه2 هستند.
1. دفاع از جان خود در مقابل جانوران مهاجم، در واقع « دفاع از جان»
2. دفاع از حریم زیست خود یا همان قلمرو3 « دفاع از وطن »
3. شکار یا ورود به محوطۀ جدید برای تأمین غذای یک وعده‌ای خود، بدون حرص و زیاده‌طلبی « زنده ماندن 4 »
4. همسریابی (بعضاً با جدال و ستیز و حسادت) « بقاء نسل »
کلیۀ این اقدامات و اعمال، به صورت غریزی « کاندیشنال » برای جانوران و در حکم « راز بقا » صورت می‌گیرد.
انسان و شاید برخی از جانوران اهلی شده، رفتارهایشان « ارادی » همراه با تفکر، گزینه سنجی و با در نظر گرفتن « سود و زیان » 5 است. «حیوان متفکر»، «حیوان ناطق»6
از زمان‌های بسیار دور، حتی پیش از مصلحان اجتماعی و ظهور ادیان، انسان‌های دوراندیش و نیک صفتی در هر گروه و قبیله‌ای وجود داشتند که مردم را به خودداری از آزار و زیان به دیگران توصیه می‌کردند. به این ترتیب « مبانی اخلاق7 » قبیله‌ای و گروهی شکل گرفت.
نیک و بد، سود و زیان، خیر و شر، آبادانی و تخریب، شفابخشی و کشتار ... این‌ها همگی اخلاقیاتی بودند که نیکان هر قوم به این اصول رسیده بودند تاریخ انسان ( حیوان اخلاقی8 ). با گذشت زمان، باورهای نیک و ادیان اقوام پیش از تاریخ ( ایران، هند، مصر، چین و آمریکای جنوبی.... ) و بعدها ادیان ابراهیمی ( یهودیت، مسیحیت و اسلام )، همگی در اصول اخلاقی شناخته شده و محبوب مردم ( راستی، درستی، نیک‌اندیشی، کمک به دیگران، مهربانی و بخشندگی و ... ) تدوین شدند و پیام‌آوران، مردم را به نیکی دعوت کردند و در واقع جامۀ آسمانی و معنوی بر اندام نیکی‌ها دوختند.
دانشمندان و نویسندگان ( فردوسی، سعدی، مولانا و حافظ و دیگران ) در ایران و جهان، همگی به پاس گفته‌ها و نوشته‌های نیک و زیبا و اخلاقی خود شهرت یافتند.
ریش سفیدان و داوران، همواره احکام بین نیک و بد، اخلاقی و غیر اخلاقی را جاری می‌کردند. شاید آداب و رسوم و فرهنگ را بتوان به عنوان اولین قانون‌های اخلاقی9 تلقی کرد. وضع قوانین مدرن امروزی را می‌توان حاصل چند سدۀ اخیر دانست (اخلاق فلسفی10).
در واقع کلیۀ قوانین، برای حاکمیت و اجرای اخلاقیات وضع شدند، ولی متأسفانه همۀ این قوانین اخلاقی نیستند. زیرا این قوانین از سوی حاکمان و توسط کارگزاران ایشان تدوین شده‌اند، یعنی همیشه سود و نیک‌زیستی اکثریت در آن دیده نشده است.
در اینجا پاسخ عنوان این نوشته مطرح می‌شود که همیشه هدف، وسیله را توجیه نمی‌کند! یعنی هم هدف باید شریف و الهی و در جهت مصلحت همگان باشد و هم وسیله‌ها باید پاک و الهی و بدون زیان به دیگران باشند.
در تاریخ، بدون تردید همۀ افراد نااهل، جباران، ستمگران و زیاده‌طلبان، برای توجیه کارهای خود، ابتدا اهداف بسیار فاخر و عامه پسند خود ( شاید به ظاهر نیک ) را تعریف می‌کردند و سپس هر راهی را برای رسیدن به آن هدف، انتخاب می‌کردند و مردم ساده دل (اکثریت نادان)، آنها را برای رسیدن به اهداف ایشان، کمک می‌کردند.
از افراد سرشناس که هر وسیله‌ای را برای رسیدن به هدف از پیش تعریف شده ( سیاست، حاکمیت، نظامی‌گری )، بدون در نظر داشتن اصول اخلاقی (نیک و بد زمینی یا آسمانی، توجیه می‌کرد، نیکولو ماکیاولی ( 1469 تا 1527 میلادی در فلورانس ایتالیا ) بود.
ماکیاولی، به عنوان یک سیاستمدار دوران رنسانس اروپا، کلیۀ ارزش‌های اخلاقی قراردادی و خدایی و مذهبی را برای رسیدن به زندگی بهتر، انکار می‌کرد، ولی همزمان اعتقاد داشت « دین مؤثرترین وسیله برای اعمال قدرت سیاسی و بهترین عنصر برای پیوستگی و اتحاد ملی است » از دیدگاه او « آنچه نباید در سیاست مورد توجه قرار گیرد، اخلاقیات است »
من در جایگاه و مرتبه‌ای نیستم که بخواهم برای دیگران راهنما و دلیل باشم، ولی برای خودم همواره کوشیده‌ام که
« هم هدفم اخلاقی و الهی باشد و هم وسیله‌ام پاک و ایزدی باشد. »
|
|
| واژه‌های کلیدی: هدف، وسیله، اخلاق |
|
|
متن کامل [PDF 375 kb]
(640 دریافت)
|
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
تخصصي
دریافت: 1400/5/11 | پذیرش: 1400/5/30 | انتشار: 1400/5/30
|
|
|
|
|
|
|
| ارسال نظر درباره این مقاله |
|
|
|
